Bogurodzica – średniowieczna polska pieśń religijna i najstarszy zachowany wraz z melodią polski tekst poetycki. Nie jest znana data powstania utworu, przyjmuje się, że nastąpiło to w XIII lub XIV wieku[2], chociaż pierwszy zapis tekstu pochodzi dopiero z początku XV wieku (rok 1407). W 1506 roku tekst pieśni został dołączony do Statutów Jana Łaskiego z błędną informacją, że jej autorem jest św. Wojciech.

Od XV wieku Bogurodzica pełniła także rolę hymnu państwowego w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. Dziś jest śpiewana jako pieśń patriotyczna i kościelna.

Bogurodzica w pierwotnej postaci obejmuje 2 strofy. Pierwsza zwracająca się do Najświętszej Marii Panny, a druga z prośbą do Jezusa. Ma charakter meliczny: jest utworem do śpiewania. Ułożono ją do istniejącej już, znanej na Zachodzie, melodii z kręgu miłosnych pieśni rycerskich. Melodię tę zapisali benedyktyni, a z ich klasztoru w Sankt Gallen w Alpach trafiła do Polski. Bogurodzica to kontrafaktura, czyli nowy tekst, który zmienia pierwotny charakter wykorzystanej ilustracji muzycznej z miłosnego na pobożny. Jej melodia ma formę śpiewu chóralnego, wykonywanego a cappella. Bogurodzica powstała jako trop[7], czyli pieśń śpiewana przez wspólnotę podczas mszy jako swoisty komentarz do łacińskiego tekstu liturgii. Obfitującą w ozdobniki (melizmaty), trudną wykonawczo pieśń śpiewali raczej nie wszyscy wierni, ale wyszkolony wokalnie chór chłopców (schola cantorum).

Autor Bogurodzicy jest nieznany. Legenda o autorstwie św. Wojciecha nie ma podstaw źródłowych, jednak Józef Birkenmajer w monografii o utworze (1937)[8] wskazał krąg misjonarzy, współbraci Wojciecha (który przybył z misją do Polski jako zakonnik benedyktyn) oraz ich (nieznane dziś, lecz powstające w X wieku) pieśni jako możliwą inspirację dla utworu. Nie umiemy wskazać miejsca, w którym wykonano po raz pierwszy Bogurodzicę, choć najstarszy przekaz kieruje na północ. W okresie (hipotetycznym, lecz poświadczanym przez bardzo stare formy językowe tekstu) powstania Bogurodzicy ważnym ośrodkiem religijnym i literackim na północnym Mazowszu był Płock, stolica diecezji, mająca też prężny klasztor benedyktynów. Zachowane opisy obrzędów liturgicznych w katedrze płockiej poświadczają wczesne wykonywanie tam innych pieśni w języku polskim. Brak jednak jednoznacznego dowodu, że tam właśnie powstała Bogurodzica.

Dopiero później i wtórnie Bogurodzica zaczęła pełnić rolę pieśni rycerskiej i częściowo hymnu państwowego (narodowego).

Niektórzy historycy (ich opinie przytacza Maria Janion w książce Niesamowita Słowiańszczyzna) są zdania, iż pierwotny rodowód tekstu Bogurodzicy jest słowiańsko-bizantyński (wskazuje na to zwłaszcza figura Deesis, tj. Matki Boskiej, Jezusa i Jana Chrzciciela – kult tego ostatniego został zapoznany w katolicyzmie potrydenckim) i że jako taka pieśń stanowi świadectwo, iż w okresie kształtowania się państwowości na ziemiach polskich współistniały dwie równoległe tradycje chrześcijaństwa: cyrylo-metodiańska (bizantyńsko-słowiańska, wschodnia) i łacińska (zachodnia). Dopiero później ta pierwotna dwutorowość zanikła na rzecz uniwersalizmu łaciny, wypierającej „błędny obrządek słowiański”. „[...] pierwsza nasza pieśń narodowa, pierwsze słowo polskiej poezji chrześcijańskiej, było jednocześnie [...] najgłębszym oddechem naszego chrześcijaństwa, zaczerpniętym obydwoma równocześnie płucami tysiącletniej tradycji: wschodniej i zachodniej”[9]. „Dziś czytanie i słuchanie Bogurodzicy wymaga pewnego wysiłku intelektualnego i emocjonalnego. Ale on się opłaca: pozwala ożywić w naszej wyobraźni «obydwa płuca» dawnej kultury polskiej”.

W Bogurodzicy znajdują się liczne archaizmy. Niektóre z nich były nieaktualne już w XV wieku:
leksykalne (dawne wyrazy)   dziela – dla    bożyc – syn Boga   Gospodzin – Pan   zbożny – dostatni   przebyt – bytowanie, istnienie   rodzica – matka   jąż, jegoż – którą, którego  
słowotwórcze (przestarzały sposób tworzenia wyrazów):  Bogurodzica – matka Boga, już w XV w. mówiło się matka (kogo?, czyja?) Boga, a nie matka (komu?) Bogu
fleksyjne (dawne końcówki odmiany wyrazów)  raczy – racz   ziści – pozyskaj   spuści – ześlij   czasowniki zawierają dawne końcówki trybu rozkazującego -y, -i   składniowe (nieużywany sposób łączenia wyrazów w zdaniu)
Bogiem sławiena – sławiona przez Boga  
fonetyczne (dawny sposób wymawiania wyrazów)  Krzciciela – Chrzciciela  sławiena – wysławiana (zapożyczenie z języka czeskiego)  zwolena – wybrana (brak przegłosu polskiego).
..............................................
Bogurodzica

Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja,
U twego syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
  Kyrieleison.

Twego dziela Krzciciela, bożycze,
Usłysz głosy, napełni myśli człowiecze.
Słysz modlitwe, jąż nosimy,
Oddać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
  Kyrieleison.

Nas dla wstał z martwych syn boży.
Wierzyż w to, człowiecze zbożny,
Iż przez trud Bog swoj lud
Odjął diablej strożej.

Przydał nam zdrowia wiecznego,
Starostę skował pkielnego,
Śmierć podjął, wspomionął
Człowieka pirwego.

Jenże trudy cirpiał zawiernie,
Jeszcze był nie prześpiał zaśmiernie,
Aliż sam Bog zmartwychwstał.

Adamie, ty boży kmieciu,
Ty siedzisz u Boga [w] wiecu.
Domieściż twe dzieci,
Gdzież krolują anjeli.

Tegoż nas domieściż, Jezu Kryste miły,
Bychom z tobą byli,
Gdzie sie nam radują szwe niebieskie siły.

Była radość, była miłość, było widzenie tworca
Anjelskie bez końca,
Tuć sie nam zwidziało diable potępienie.

Ni śrebrem, ni złotem nas diabłu odkupił,
Swą mocą zastąpił.

Ciebie dla, człowiecze, dał Bog przekłoć sobie
Ręce, nodze obie,
Kry święta szła z boka na zbawienie tobie.

Wierzyż w to, człowiecze, iż Jezu Kryst prawy
Cirpiał za nas rany,
Swą świętą krew przelał za nas krześcijany.

O duszy o grzeszne sam Bog pieczą ima,
Diabłu ją otyma,
Gdzie to sam króluje, k sob[ie] ją przyma.

Maryja dziewice, prośmy synka twego,
Krola niebieskiego,
Haza nas huchowa ote wszego złego.

Amen tako Bog daj,
Bychom szli szwyćcy w raj.